Gia đình là một đề tài muôn thuở, không những ở trong đạo mà còn ở ngoài xã hội đều được những nhà chuyên trách quan tâm, nghiên cứu để tìm những giải pháp cho vấn đề này. Gia đình cũng là một đề tài của văn chương, hội hoạ, thi ca v.v… trở nên phong phú và đa dạng. Nói đến gia đình là nói đến người Nam và người Nữ, nói đến âm và dương, nói đến sự cứng rắn và thuỳ mị. Người nam và nữ yêu nhau được pháp luật thừa nhận (hoặc cha mẹ đồng ý), đó là gia đình. Kết quả gia đình là con cái. Bản chất của gia đình là hạnh phúc. Kẻ thù của gia đình là ly thân và ly dị. Bài viết này sẽ trình bày những vấn đề của gia đình và giải pháp của đạo Phật, bài viết sẽ tập trung trong hai vấn đề: Gia đình hạnh phúc và bất hạnh.

1. Gia đình hạnh phúc

Khi chúng ta nhìn một chậu hoa nở, đẹp và dễ thương. Chúng ta nhìn cái đẹp và dễ thương của hoa thì đó là chuyện bình thuờng; nhưng nếu chúng ta nhìn chậu hoa nở với một chuổi của nhân duyên thì chúng ta sẽ thấy sự mầu nhiệm của chậu hoa, chúng ta sẽ thấy công người chăm sóc, nắng xuyên qua, mưa rơi xuống v.v… Cũng vậy một gia đình hạnh phúc phải hội đủ nhiều nhân duyên: Phải có đạo đức, phải tôn trọng lẫn nhau, phải có tài sản, phải có con hiền cháu ngoan… Trong phần này chúng tôi trình bày một số nguyên lý cần phải có để xây dựng hạnh phúc gia đình.

* Đạo đức

Muốn xây dựng một căn nhà được nhiều tầng, kiến trúc sư phải thiết kế nền móng vững chắc và tương xứng. Cũng vậy gia đình hạnh phúc, phải dựa trên nền tảng đạo đức. Đạo đức ở đây là đạo đức của con người và xã hội đã quy định. Sống và làm việc phải thích nghi với con người và những qui luật của xã hội hiện hành. Đức Phật quy định đạo đức của người Phật tử phải dựa trên nền tảng của 5 giới đó là:

- Không sát sanh: tuyệt đối không sát sanh, dù chỉ là con vật bé nhỏ.

- Không trộm cắp: Tuyệt đối không lấy của cải của ai.

- Không Tà dâm: Tuyệt đối không quan hệ tình dục với người khác phái đã được pháp luật và gia đình gìn giữ.

- Không nói dối: Tuyệt đối không nói những điều sai sự thật, gây sự nguy hại cho mọi người.

- Không uống rượu: Tuyệt đối không uống chất say, làm giảm trí nhớ, làm thân tâm u mê.

Với cái nhìn của Đức Phật, năm giới cấm trên đủ để xây dựng một gia đình hạnh phúc. Người chồng và người vợ, nếu có năm giới cấm này, Đức Phật so sánh như là Tiên nam sống với Tiên nữ. Nếu người vợ có giới, người chồng không có giới, thì giống như tiên nữ sống chung với quỷ đực v.v… Đức Phật dạy người không có đạo đức và không có giới, tâm hồn và cử chỉ giống như quỷ, vì nó biểu lộ sự hung bạo, độc ác, thô lỗ. Khi một người uống chất say có khả năng làm nhiều điều bất thiện, ma quái. Rượu cũng có khả năng làm hư hỏng các giới cấm còn lại, có khả năng làm băng hoại nền đạo đức của gia đình và dẫn đến ly thân và ly dị. Những người thanh niên bất hiếu với cha mẹ đa phần bắt nguồn từ chất say. Do đó, muốn bảo vệ hạnh phúc gia đình các anh và các chị hãy cố gắng gìn giữ năm giới cấm, vì nó là hạnh phúc của anh và chị, cũng là hạnh phúc và tương lai của con cháu.

* Gieo nhiều hạnh lành

Ngoài việc xây dựng hạnh phúc gia đình, năm giới cấm còn có công năng vun trồng hạnh lành trong kiếp này và kiếp mai sau. Đức Phật dạy trong kinh Pháp Cú: “Không làm các điều ác, hãy làm các việc lành, giữ tâm ý trong sạch. Đó là lời Phật dạy.”

Làm các hạnh lành ở đây chính là tạo phước, làm điều thiện, sống có trách nhiệm với nhau. Đối với cha mẹ chúng ta phải có hiếu, biết chăm sóc và phụng dưỡng; đối với xã hội, chúng ta phải làm tròn bổn phận của người công dân; đối với đạo pháp, chúng ta phải thực hành giáo pháp, làm phước, cúng dường đến sa môn và Bà La Môn. Bố thí, trì giới, tham thiền, cung kính, phục vụ, tuỳ hỷ phước, hồi hướng, nghe pháp, thính pháp, cải tạo tri kiến, đó là 10 cách tạo phước trong luận tạng Pali. Trong Ca dao tục ngữ Việt Nam có câu: “ Ai ơi cố gắng làm lành, kiếp này chưa hưởng, để dành kiếp sau; trong địa lý phong thuỷ có dạy: “Tiên tích đức, hậu tầm long”, trong Tử vi có dạy: “đức năng thắng số”, “đức trọng quỷ thần kinh”, trong học đường cũng dạy: “Tiên học lễ, hậu học văn” v.v… Tất cả những lãnh vực trên đều khuyên chúng ta gieo nhiều hạnh lành. Lý do tại sao? Vì mỗi hành động của chúng ta đều gây ra kết quả. Gieo nhân lành thì gặt quả lành, gieo nhân ác thì gặt quả ác. Nếu anh chị làm nhiều việc lành thì tất nhiên gia đình của anh chị an vui và hạnh phúc, con hiền cháu ngoan, mọi việc hanh thông, vạn sự như ý. Trái lại, làm nhiều điều bất thiện, anh chị bất hạnh khổ đau, con cái hư hỏng. Thông thường chúng ta nghe danh từ may mắn trong công việc, tình yêu, gia đình v.v… may mắn ở đây chính là hạnh lành, phước báu, điều thiện, phước đức. Như thế gia đình hạnh phúc đồng nghĩa với hành động thiện, lời nói thiện và tư tưởng thiện.

* Bổn phận và trách nhiệm

Một xã hội hưng thịnh và phát triển phải có luật pháp và thường xuyên hội họp. Trong quân đội, kỷ luật và trách nhiệm là trên hết. Gia đình hạnh phúc là gia đình mà trong đó mọi người phải có bổn phận và trách nhiệm với nhau; nếu thiếu bổn phận và trách nhiệm thì cuộc sống sẽ chán chường, thất vọng và dễ dẫn đến những hệ quả không tốt. Khi anh chị kết hôn với nhau, sống chung nhau một thời gian thì những bản tánh xấu sẽ hiển lộ, dẫn đến lời nói và hành động không đẹp như lúc mới quen nhau; trong tình cảnh này, anh chị hãy xét lại bổn phận và trách nhiệm của mình, bổ túc và sửa đổi những gì còn sai sót, vì hành động đẹp hơn lời nói. Trong kinh Thi Ca La Việt (Singakala) Đức Phật dạy Bổn phận và trách nhiệm của mọi người như sau:

1. Bổn phận của người con đối với cha mẹ

a. Nuôi dưỡng cha mẹ

b. Làm việc thay cho cha mẹ

c. Gìn giữ truyền thống gia đình

d. Bảo vệ tài sản thừa tự

e. Làm phước để hồi hướng khi cha mẹ qua đời".

2. Bổn phận của cha mẹ đối với con

a. Ngăn chặn con làm điều ác

b. Khuyến khích con làm điều thiện

c. Dạy con nghề nghiệp

d. Cưới vợ gả chồng cho con

e. Đúng thời trao của thừa tự cho con.

3. Bổn phận chồng đối với vợ

a. Yêu thương vợ

b. Không khinh thường vợ

c. Trung thành với vợ

d. Giao quyền hành cho vợ

e. Sắm đồ nữ trang cho vợ.

4. Bổn phận của vợ đối với chồng

a. Thực hành tốt đẹp bổn phận của mình

b. Đối xử tốt họ hàng bên chồng

c. Trung thành với chồng

d. Biết gìn giữ tài sản của chồng

e. Khéo quán xuyến mọi công việc gia đình.

Những lời Đức Phật dạy trên đã hơn 25 thế kỷ, so với cuộc sống hiện tại chắc chắn một số người cho là quá lạc hậu, tuy nhiên anh chị hãy bình tâm áp dụng những lời dạy trên sẽ cảm nhận rất nhiệm mầu và vi diệu. Vì nội dung, ý nghĩa trong bổn phận và trách nhiệm giữa cha mẹ với con cái, giữa chồng với vợ, chúng ta nhận thấy quá gần gũi và thiết thực trong đời sống gia đình. Những bổn phận đó không thể thiếu bất cứ một bổn phận nào, vì thiếu, hạnh phúc gia đình sẽ trở nên nhạt nhẽo, không ấm áp, bầu khí trong gia đình trở nên căng thẳng. Thế nên anh chị hãy xem những bổn phận này là bùa hộ thân, là phép lạ để gia đình anh chị được hạnh phúc.

Tóm lại trách nhiệm và bổn phận đối với người bạn đời: thương yêu, giúp đỡ và chung thuỷ. Đối với con cái phải dưỡng, dục, luôn tâm niệm rằng con cái gắn liền với hạnh phúc của mình. Đối với xã hội, nhân loại, phải xây dựng xã hội tốt thông qua gia đình hạnh phúc. Đối với đạo pháp phải có đức tin bất thối nơi Tam bảo, làm những điều có ích cho đạo pháp và dân tộc.

*Nhịn nhục, siêng năng và thông cảm

Gia đình hạnh phúc là gia đình mà mọi người phải có sự tương trợ lẫn nhau, xem gia đình là tổ ấm để dung thân, xem con cái là niềm vui, và điều không thể thiếu là kinh tế vững vàng. Khó khăn trong gia đình là không có tình yêu thật sự, không có sự hài hoà lẫn nhau, thiếu kiến thức về hôn nhân, không có đạo đức và thiếu thiện chí xây dựng cho nhau.

Bí quyết của gia đình hạnh phúc là mọi người phải biết thông cảm, nhường nhịn và siêng năng.

- Nhịn Nhục: Ca dao có câu: “Chồng giận thì vợ bớt lời, cơm sôi bớt lửa thì đời nào khê”. Nếu người làm vợ biết áp dụng câu cao dao này thì gia đình chắc chắn sẽ hạnh phúc. Thống kế cho thấy đa số vấn đề ly dị và ly thân đều do sự thiếu tôn trọng, dẫn đến sự sân hận. Khi tâm sân khởi lên chúng ta có thể làm bất cứ chuyện gì, có thể đánh đập, chưởi bới, xé hôn thú và độc ác. Người xưa có nói: “chưa đánh được người, thì mày xanh mặt tía. Đánh được người thì hôn vía lên mây.” Do đó khi gia đình anh chị gặp cảnh không ngon cơm ngọt canh, thì nên nhớ và thực tập các câu thơ này, hy vọng mọi việc sẽ ổn: “Nhịn một chút, gió yên sóng lặng. Lùi một bước, biển rộng trời cao”.

- Siêng năng: Là đức tính tuyệt vời, thiếu nó cuộc sống sẽ trở nên vô vị. Bạn tốt của con người là siêng năng; kẻ thù của con người là hèn nhát. Gia đình hạnh phúc chính là gia đình mà chồng vợ cần mẫn, siêng năng, biết chia sẻ trong công việc, phải biết góp phần mình để xây dựng gia đình, tạo tiền bạc, công sức, trí tuệ, để cùng xây dựng gia đình về mọi mặt. Phải có thiện chí lo lắng cho gia đình cả hai bên v.v.. không có sự phân biệt nào. Trân trọng đón nhận và cho lại tình yêu thương lẫn nhau, nhận sự phục vụ và phải biết phục vụ lại, đồng thời hiếu thảo với cha mẹ, chung thuỷ với nhau, giúp đỡ gia đình hai bên. Thế nên các anh chị phải trao dồi điều siêng năng này trong đời sống hôn nhân của mình. Người có siêng năng cha mẹ kính yêu, chồng vợ dễ mến, bà con cô bác ái mộ, bài học đầu đời cho con cái.

2. Gia đình bất hạnh

Gia đình bất hạnh là gia đình không có khả năng tạo dựng hạnh phúc về những vấn đề như tình yêu, con cái, tiền của, tài sản, tâm sinh lý v.v… Khuyết điểm gia đình không có hạnh phúc là do chọn lầm người và lầm tính nết, sinh lý bất đồng dẫn đến nhàm chán, vì sống lâu bên nhau không biết làm tươi mới lại tình yêu, thiếu tế nhị, thiếu bổn phận, phát sanh tính xấu của một trong hai người, hôn nhân không thành thật, bị lừa dối. Hậu quả gia đình bất hạnh là không có hạnh phúc và nguồn vui, chán nản, lãng quên bổn phận, thiệt hại về tài sản là đồ dùng bị đập phá khi nóng giận, và tìm cách lãng quên bằng cách ăn chơi trác táng, bài bạc, rượu chè làm mất phẩm chất của con người, thiếu trách nhiệm với con, làm hư hỏng tương lai các con. Trong phần này chúng tôi sẽ phân tích một số vấn đề bất hạnh trong gia đình và giải pháp của Phật giáo.

* Số phận kém may mắn của trẻ thơ

Có những gia đình khi sanh con bị tật nguyền, dị hình, xấu xí, yểu thọ, bịnh hoạn, thiểu trí. Đó là số phận của những trẻ sơ sinh, nhưng đó là những điều bất hạnh của những bậc làm cha mẹ. Có những gia đình đổ vỡ cũng vì những vấn đề trên. Lý do tại sao có những điều này, Đức Phật dạy trong kinh Trung Bộ: Người bị tật nguyền dị hình là do kiếp trước đánh đập và hành hạ chúng sanh. Người xấu xí là do kiếp trước không có giúp đỡ y phục cho những người nghèo khó, không cúng dường y phục đến Sa Môn và Bà La Môn. Người yểu thọ là do kiếp trước sát sanh hại vật. Người bịnh hoạn là do kiếp trước đánh đập chúng sanh. Người thiểu trí là do kiếp trước không gần gũi bậc trí thức, sử dụng quá nhiều chất say. Đạo phật dạy con người tin ở nghiệp thiện và nghiệp ác, chính nghiệp dẫn chúng ta tái sanh lành hay dữ. Đúng với câu: Ta đi với nghiệp của ta, dù cho tốt xấu tạo ra tự mình”. Do đó muốn tránh những điều trên, chúng ta ngay bây giờ phải giữ thân, khẩu và ý đừng bị ô nhiểm bởi những hành động phi nhân bản.

* Ly thân và Ly dị

Ly thân là vẫn sống chung, hoặc sống xa nhau, nhưng không có quan hệ vợ chồng, nhất là chưa đưa ra pháp luật thừa nhận. Ly dị là được pháp luật chấp nhận huỷ bỏ hôn thú và mọi người hoàn toàn tự do.

Ly thân và ly dị hiện nay ở trên thế giới và ở Việt Nam khá phổ biến. Ở Sài Gòn và Hà Nội có khi lên đến 30% và trên thế giới có nơi lên đến 50%. Theo những nhà thống kê cho biết việc ly thân và ly dị mỗi năm gia tăng chứ không giảm.

Nguyên nhân dẫn đến tình trạng này: do lập gia đình quá sớm, tâm lý chưa ổn định, cá tính ích kỷ, hung ác, kinh tế kém, do cha mẹ, anh em, bạn bè tham gia nhiều vào cuộc sống vợ chồng, khó khăn về con cái, thiếu sức khoẻ, thiếu kiến thức về hôn nhân, thiếu đạo đức.

Hậu quả: về tâm lý là đau khổ, thất vọng, buồn nãn, . Về đạo đức, là đánh mất bổn phận, đôi khi mất cả niềm tin. Về sự nghiệp, hay thất bại trong việc làm ăn, không tha thiết làm việc, ăn chơi phung phí tiền bạc. Về uy tín, mất uy tín với gia đình và xã hội. Đối với gia đình, con cái hư hỏng, thiếu người chăm sóc dạy bảo, trẻ em thường lang thang bụi đời.

Phương pháp khắc phục: có ý thức và trách nhiệm cao, phải có đầy đủ kiến thức về hôn nhân gia đình, tìm hiểu thật kỹ khi lập gia đình, không nên cố chấp, phải có tâm từ bi và lòng hỷ xả. Điều quan trọng là phải chung thuỷ trong tình yêu. Đức Phật dạy những người kém may mắn trong tình yêu chính là quả báo của tội tà dâm từ kiếp trước hoặc kiếp này. Tà dâm là hành động phá hoại hạnh phúc của gia đình người khác. Do đó dù chỉ lời nói hoặc ý nghĩ cũng không nên.

3. Thiếu giáo dục

Con cái hư là do bởi cha mẹ. Gia đình thiếu giáo dục cũng do bởi cha mẹ. Dấu hiệu của những người con trong gia đình thiếu giáo dục là không tôn trọng nề nếp và luân lý, không kính trọng cha mẹ, không có tế nhị, quá tự cao tự đại, ngang tàng, bướng bỉnh, ít suy nghĩ về tương lai, phá rối trật tự gia đình. Từ những hệ quả trên dễ dẫn đến tệ nạn xã hội như trộm cướp, mại dâm, xì ke, nghiện ngập và các vi phạm khác.

Phương pháp khắc phục: Trước hết phải củng cố nếp sống và hạnh phúc gia đình, cha mẹ phải làm gương cho con cái. Đối với xã hội, phải cải cách giáo dục học đường, tăng cường đội ngũ giáo viên có đủ trình độ sư phạm và đạo đức học, đề cao đạo đức và nhân bản của con người, kiểm tra tốt những loại văn hoá phẩm để tránh sự ổ nhiễm và đầu độc, xử lý thích đáng người vi phạm để làm gương. Đối với đạo pháp, hướng dẫn các con quy y Tam Bảo và thọ trì 5 giới cấm, động viên con tham gia vào câu lạc bộ thanh thiếu nhi Phật tử hoặc tổ chức gia đình Phật tử tại các tự viện.

4. Phá thai và ngừa thai

Đây là hai vấn đề rất thời đại. Trước nhất chúng ta định nghĩa phá thai là gì? Phá thai là huỷ bỏ bào thai đang mang bằng các hình thức làm chết bào thai.

Thế nào là ngừa thai? Ngừa tạm thời: là dùng bao cao su, đặt vòng tránh thai, uống thuốc ngừa thai. Ngừa vĩnh viễn: Thắt ống dẫn tinh, cắt buồng trứng.

Trong hai vấn đề trên, chúng ta thấy phá thai là vấn đề cần bàn thảo. Phá thai đồng nghĩa với sát sanh. Trong Phật giáo sát sanh có 5 chi: Chúng sanh có thức tánh, biết chúng sanh có thức tánh, tính giết, ráng sức giết, chúng sanh chết do mình giết. Hậu quả của việc phá thai là bịnh hoạn, yểu thọ, ám ảnh vì hành động tội lỗi và người vô hình hay theo. Người phật tử chơn chánh nên cố gắng tránh xa sự phá thai, thay vào đó bằng phương pháp ngừa thai. Muốn giảm tỷ lệ phá thai, người Phật tử sống phải có giới hạnh: giới thứ ba phải trong sạch, sống phải có chánh ngữ, chánh nghiệp và chánh mạng.

5. Đồng tính luyến ái

Vần đề này hiện nay khá phổ biến. Đông phương thì vẫn còn thầm kín, nhưng đối với Tây phương thì có một số quốc gia chấp nhận cho họ chung sống chính thức được pháp luật chấp thuận. Trong kinh Phật có kể lại mẫu chuyện ông Soreyya từ nam biến thành nữ và từ nữ biến thành nam, mỗi lần như vậy đều có gia đình và có con, sau đó xuất gia đắc chứng đạo quả. Đọc báo chí chúng ta cũng thấy một số quốc gia đã giải phẩu nam thành nữ v.v…

Lý do tại sao có đồng tính luyến ái, có khả năng do thức ăn thời nay có nhiều hoá chất, phim ảnh văn hoá không được lành mạnh, sống ức chế trong tình cảm. Để khắc phục căn bệnh này, mỗi người sẽ có mỗi cách khác nhau: vì đây là tâm bệnh, nên phải chữa trị bằng tâm. Người bịnh phải tìm một vị thầy để thiền Tứ Niệm Xứ, tập dưỡng sinh, hoặc Yoga. Những phương pháp này có khả năng chuyển hoá rất tốt. Người bịnh phải thấy được sự nguy hại, sự buồn tủi và nhất là tương lai đen tối nên quyết tâm từ bỏ.

Tóm lại hạnh phúc hay bất hạnh là do chính mình tạo nên. Như vậy vấn đề chính của chủ đề này là tự bản thân. Do đó việc giáo dục, tu sửa, luyện tập chính mình thì mọi việc sẽ tốt đẹp. Muốn xây dựng hạnh phúc phải: tuyệt đối chân thật, phải có lòng từ bi trong mọi trường hợp, luôn giữ bầu không khí hòa thuận trong gia đình, tính tương thân tương ái, không gây thiệt hại cho bất cứ ai, các thành viên trong gia đình luôn giữ mối giao hoà tốt đẹp.

Gia đình bất hạnh một phần cũng do mối quan hệ với mọi người chung quanh: gia đình hai bên không thuận thảo, đặt điều nói xấu cho dâu rể, gây ra sự hiểu lầm cho vợ chồng. Anh chị em, họ hàng, bạn bè có nhiều lời qua tiếng lại, gây khó xử và chia rẽ cho vợ chồng. Thấy được những nguyên nhân của hạnh phúc và bất hạnh, người phật tử phải cố gắng gìn giữ hạnh phúc của gia đình của mình, vì hạnh phúc của mình cũng chính là hạnh phúc của con cái và xã hội./.

(Trích tham luận Hội thảo Hướng dẫn Phật tử năm 2010 tại Tp. Cần Thơ)

ĐĐ. Thích Thiện Minh

Phó Ban Từ thiện xã hội TW GHPGVN

(giaohoiphatgiaovietnam.vn)